Het statige, hoge pand valt niet direct op te midden van de vele markante gebouwen aan het plein. Studenten slenteren erlangs naar hun sociëteit of de bibliotheek. Dagjesmensen stappen binnen bij één van de naastgelegen restaurantjes. En Utrechters fietsen voorbij onderweg naar hun volgende bestemming. Toch gaat er achter de muren van Janskerkhof 18 een bijzondere geschiedenis schuil, die te maken heeft met Papua.
Bron: programma ‘Het koloniale verleden van Janskerkhof 18’
Inmiddels is Janskerkhof 18 omgedoopt tot het HKU Theater. Maar ruim 140 jaar geleden nam de Utrechtse Zendingsvereniging (UZV) er haar intrek. Deze vereniging werd in 1859 opgericht met als doel het christendom te verspreiden op de Molukken en Nieuw-Guinea (het tegenwoordige Papua), in navolging van de Duitse zending. Het pand aan Janskerkhof 18 werd hun thuisbasis en bood onderdak aan zowel het missiehuis als een klein museum. Ook toen was het een plek waar werd lesgegeven en waar zendingsstudenten elkaar ontmoetten.
Eén vergeelde foto
Helaas is er maar weinig beschreven over het doel en de inrichting van het museum. Eén van de belangrijksts bronnen die we hebben, is een vergeelde, overbelichte foto. We zien toenmalig conservator Hulsbos zittend op een stoel, te midden van vitrinekasten vol objecten uit – spoiler – Nieuw-Guinea. Dat roept vragen op: Hoe zijn deze objecten in Nederland terechtgekomen? En belangrijker nog, waarom?
Postdoc onderzoeker Amelie Roussillon deed afgelopen jaar onderzoek naar de herkomstgeschiedenis van deze verzameling van het UZV, die vermoedelijk uit meer dan 1.000 voorwerpen bestond. Op basis van de foto wist Roussillon objecten te identificeren die tegenwoordig in het depot van het Wereldmuseum van Rotterdam liggen. Uit haar onderzoek blijkt dat verschillende objecten zijn verkocht of ondergebracht bij musea na de sluiting van het UZV-museum in 1906. Het UZV zocht destijds niet alleen een nieuw onderkomen voor haar collectie; de overdracht diende ook een ander doel. Men wilde de voorwerpen graag onder de aandacht brengen van een breder publiek én hoopte op meer begrip voor het buitenlandse zendingswerk.
Grote publiekscampagne
Deze publiekscampagne werd groots aangepakt: ter ere van het 50-jarig bestaan van het UZV werd in 1909 een tentoonstelling georganiseerd met objecten uit Nieuw-Guinea, die reisde langs grote steden zoals Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Met de tentoonstelling werd een relatief lineair verhaal verteld over de bekering van mensen tot het evangelie. De objecten werden gebruikt als symbool voor succes maar ook rechtvaardiging. Zo werden er veel korwars tentoongesteld, voorouderbeelden die refereerden aan de ‘afgezworen’ religies.
Roussillon vond in de correspondentie van de UZV geen richtlijnen over hoe en waarom de voorwerpen zijn meegenomen uit toenmalig Nieuw-Guinea. Maar het is aannemelijk dat educatie aan jonge zendingsstudenten maar ook het bredere Nederlandse publiek één van de redenen was. Ook werden de objecten gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek en bood de verkoop een inkomstenbron voor de financiering van het zendingswerk.
Het verhaal vandaag
Vandaag de dag vertellen deze objecten nog steeds een verhaal. Niet langer een verhaal over bekering en evangelisatie. Maar door de lange reis in beeld te brengen die ze hebben afgelegd, leren we wel meer over de verhouding van Nederland tegenover gekoloniseerde regio’s. Roussillon onderzoekt dan ook hoe de voorwerpen uit Nieuw-Guinea vandaag de dag kunnen bijdragen aan een nieuwe verbinding tussen Utrecht, Nederland en Papua.
Dit jaar is het 75 jaar geleden dat de UZV als vereniging werd opgeheven. Janskerkhof 18 is een ontmoetingsplek voor theatermakers, acteurs, HKU-studenten en docenten geworden. En tegelijk blijft het gebouw een direct verband met de koloniale geschiedenis houden. Het onderzoek van Roussillon heeft ons daar een belangrijk inkijkje in gegeven.
Op 19 november 2025 opende Janskerkhof 18 haar deuren voor een programma met korte lezingen, een panel en voordrachten van performers met Papoea-roots die hebben gestudeerd aan HKU. Deze avond vormde de input voor dit artikel. Het onderzoek van Amelie Roussillon werd er gepresenteerd bij monde van Nancy Jouwe, PdH-onderzoeker bij de VU en initiatiefnemer van deze avond. Het volledige programma is hier te bekijken, en bevat onder meer interessante leestips.