Sporen van Papua | Ongemakkelijke vragen bij een wereldcollectie
Het is een zonnige zaterdagmiddag wanneer ik mijn nicht begroet op de Willemskade in Rotterdam. We gaan op zoek naar sporen van onze roots in het Wereldmuseum in Rotterdam. Dat we hier aan het goede adres zijn wordt meteen duidelijk: bij binnenkomst lopen we tegen een enorme bisjpaal* aan. Ik kom erachter dat het Wereldmuseum zo’n 80.000 voorwerpen uit de hele wereld beheert. Een groot deel van deze voorwerpen komt uit Papua en zijn in de negentiende en twintigste eeuw verzameld door reizigers, handelaren, militairen en missionarissen. En ja, dan bekruipen mij – en jou misschien ook – meteen een aantal ongemakkelijke vragen. Zijn we ‘aapjes’ aan het kijken? En van wie zijn deze voorwerpen eigenlijk?
Zijn we ‘aapjes’ aan het kijken?
Het is door de geschiedenis heen een geheel eigen genre geworden: souvenirs waarmee reizigers aan het thuisfront kunnen laten zien hoe een onbekend land eruit ziet. Terecht merkt het Wereldmuseum op dat in Westerse landen een eenzijdig beeld is ontstaan door deze ‘toeristenkunst’.
Je kiest immers voorwerpen uit die vooral laten zien wat je ‘vreemd’ of ‘intrigerend’ vond. Met het risico dat er een stereotype beeld ontstaat, waarbij een land exotisch, ouderwets of zelfs barbaars wordt neergezet.
Helaas maar al te herkenbaar als het gaat om Papua. Peniskokers, grasrokken, koppensnellers en zelfs houten Asmat-schilden spreken tot de verbeelding maar geven tegelijk een sprookjesachtig, verouderd en vooral eenzijdig beeld van Papua. De gemeenschapszin, veerkracht, zorgzaamheid voor omgeving en natuur ontbreken in dit plaatje.
De collectie van het Wereldmuseum laat de sterke binding tussen Papoea’s en de natuur goed zien. Alle voorwerpen zijn gemaakt van natuurlijke materialen, van plantenvezels tot hout en botten. Ook patronen en motieven zijn vaak geïnspireerd door aspecten uit de natuurlijke omgeving: bliksem, dieren en planten. Deze bijzondere band tussen mens en natuur die wereldwijd aan kracht verliest, is in Papua nog steeds zichtbaar. Het maakt de Papoea’s tot betere beschermers van onze kostbare en kwetsbare wereld dan veel anderen.
Van wie zijn deze voorwerpen eigenlijk?
Als we verder wandelen langs de wandhoge vitrines maakt ons hart een klein sprongetje. We zien voorwerpen van de Marind-anim uit Merauke, de stam van onze Nènèk (oma). Zo zien we een poerke, een lepel die volgens de verzamelaar werd gebruikt voor een huwelijksaanzoek. Een jongen legde de lepel op het pad waarlangs zijn geliefde naar hem toe zou komen. Wanneer zij de lepel opraapte, stemde zij in met het huwelijk. Verderop hangt een rouwmantel die door weduwen en andere vrouwelijke familieleden werd gedragen tijdens periodes van rouw.
Het is niet vanzelfsprekend om voorwerpen van de Marind onder ogen te komen. Deze stam is erg beschermend naar haar eigen erfgoed en patronen en vormen worden enkel doorgegeven aan mensen uit de eigen gemeenschap. Is het dan wel ons goed recht om dit erfgoed hier uit te stallen?
Na een korte speurtocht komt ik erachter dat de herkomst van deze koloniale collectie momenteel in samenwerking met de Vrije Universiteit onderzocht wordt**. Niet alleen om tegenstrijdige claims van belanghebbenden voor de objecten in kaart te brengen. Ook om meer recht te doen aan de culturele en maatschappelijke waarde die verzamelde collecties hebben in het land van herkomst. Eenvoudig gezegd: van wie is het, en wat is de waarde ervan? Ik ben blij te merken dat de deelnemende musea het ongemak bij hun collecties niet onder het tapijt vegen, maar onderwerp van gesprek maken.
Laat ongemak er vooral zijn
Eerlijk is eerlijk, met praten over een collectie zijn we er nog niet. Maar dekolonisatie is ook niet afgerond wanneer het label ‘roofkunst’ opgeplakt is en het voorwerp terug gaat naar de maker of vindplaats. Vanuit Papua zelf wordt steeds vaker kritiek geuit op de manier waarop hun erfgoed internationaal beschreven, gewaardeerd en behandeld wordt. Niet alleen de collecties, ook de stereotypen en soms zelfs racistische verhalen die er in de loop van tijd bewust en onbewust aan gekoppeld zijn moeten onder de loep worden genomen.
Ons hoofd zit nog vol wanneer we na ons bezoek weer in het zonnetje op de Willemskade staan. De ongemakkelijke vragen waarmee we begonnen zijn er nog steeds, maar dat is wellicht niet slecht. Het spoort mij als toeschouwer in ieder geval aan om – wat ik zie – met respect en waardering te behandelen.
Auteur & foto’s: Vera Wesseling
*Een bisjpaal, ook wel voorouderpaal genoemd, wordt gemaakt van mangrovehout en vaak gebruikt om gestorven voorouders te herdenken.
**Pressing Matter is een grootschalig onderzoek op initiatief van vijf Nederlandse musea in samenwerking met academische instellingen en internationale partners. De onderzoekers ontwikkelen in dialoog met de herkomstlanden handvatten hoe om te gaan met objecten in koloniale collecties die geen oorlogsbuit zijn, maar wel een cultureel maatschappelijke waarde hebben.